اندیشکده آصف با همکاری معاونت علمی ریاست جمهوری و با حمایت
مجمع تشخیص مصلحت نظام برگزار میکند:
یکمین همایش ملی اقتصاد خلاق، شهرهای خلاق، اشتغال خلاق
هدف: ترویج شهرهای خلاق به منظور تبدیل ایران اسلامی به قطب صنایع خلاق جهان اسلام
با آنکه روند برپایی همایشها و دیگر نشستهای علمی مرتبط با شهرهای خلاق طی سالهای اخیر، در کشور ما نویدبخش بوده، اما کمتر همایش جامعی که به ویژه به جایگاه شهرهای خلاق در توسعه‌ی اقتصاد خلاق و اشتغال خلاق بپردازد، در سطح کشور برگزار شده است. یکمین همایش ملی اقتصاد خلاق، شهرهای خلاق، و اشتغال خلاق _ چنانکه از نامش بر می‌آید _ تضمین این جامعیت را، که میتواند دلالتهای ارزشمندی مبنی بر رفع چالشها و حل مشکلات فوری و فوتی کشور _ از جمله توسعه‌ی اقتصاد مقاومتی، بهبود نرخ رشد اقتصادی، و افزایش اشتغال _ داشته باشد، نشانه گرفته است. از سوی دیگر، کشور در شرایط کنونی نیازمند یک چشمانداز بلندمدت شفاف، باورپذیر، و متناسب با «موج چهارم» است. به عقیده‌ی مجری اصلی همایش (اندیشکدهآصف) این چشمانداز میتواند چنین باشد: «ایران اسلامی؛ قطب صنایع خلاق جهان اسلام»؛ چشم‌اندازی که میتواند در افق ۱۴۲۰ با قدری تلاش و به طور کامل تحقق یابد.
شهر خلاق چیست و از کجا پدید آمده است؟
برای آنکه بدانیم شهر خلاق چیست، و سرچشمه‌ی آن کجاست، باید «موج چهارم» را بررسی و در واقع پیشبینی نماییم. اندیشکده‌ی صنعت و فناوری (آصف) نخستین منبعی در کشور و بلکه در جهان بود که در اواخر دهه‌ی هفتاد ه.ش (سال ۱۳۷۹) موج چهارم را به عنوان «عصر فرهنگی و صنایع فرهنگی» یا «عصر خلاقیت و صنایع خلاق» پیشبینی کرد. این پیشبینی اساساً ریشه در این روند جهانی داشت و کماکان دارد که از آغاز دهه‌ی نودم به این سو «عصر نرمینگی» در جهان آغاز شده است.
عصر نرمینگی معلول روند جهانیِ غلبه‌ی فناوریهای نرم بر فناوریهای سخت است.
چنانکه میدانیم فناوریهای سخت فناوریهایی هستند که ریشه در علوم طبیعی هم‌چون فیزیک، شیمی، زیست شناسی و مانند آنها را دارند.
این فناوریها به این خاطر سخت نامیده میشوند که هدف آنها تضمین سلطه‌ی آدمی بر طبیعت به مثابه‌ی موجودی مادی و سخت است. از سوی دیگر فناوریهای نرم به آن گروه از فناوریها اطلاق میشود که ریشه در «علوم انسانی» دارند. نمونه‌هایی از فناوریهای نرم عبارتند از: فناوری فرهنگی، فناوریهای کسب وکار و تجارت، فناوریهای مدیریت/ رهبری، فناوریهای آینده‌پژوهی/ آینده‌نگاری، فناوریهای توسعه اجتماعی، فناوریهای سیاسی به ویژه فناوری حکمرانی، و مانند آنها. این فناوریها به این دلیل فناوری نرم نامیده میشوند که با «انسان» سروکار دارند.
به این ترتیب و همانطور که شکل ۱ نشان میدهد، علوم و فناوریها به دو دسته‌ی کلی تقسیم میشوند: علوم و فناوریهای سخت، و علوم و فناوریهای نرم، که کارکردهای متفاوتی دارند.
شکل ۱. انواع علوم و فناوری
غلبه‌ی فناوریهای نرم به ۲ معناست:
نخست این‌که، فناوریهای نرم به منبع مزیت رقابتی ملتها تبدیل شدهاند. دیگر، هم‌چون گذشته، فناوریهای سخت منبع ایجاد مزیت رقابتی برای ملتها نیستند. دوم این‌که؛ فناوریهای نرم به مهمترین عامل برای افزایش بهرهوری فناوریهای سخت تبدیل شدهاند[۱]، به عنوان مثال، این فناوریهای مدیریت/ رهبری در سطح شرکتهاست که موجب افزایش بهرهوری فناوریهای سخت میشود. این نکته از منظر توسعه‌ی ملی حائز اهمیت ویژه است. امروز در کشور ما برای رهایی از تنگناهای توسعهای موجود خود باید بر «دکترین آمورش تعالی‌بخش» تاکید نماید.
در غیر اینصورت کشور ما یا باید قید توسعه و پیشرفت را بزند، یا آماده باشد که هزینه‌های گزافی را، همراه با تاخیرهای فرساینده، برای دستیابی به توسعه و پیشرفت بپردازد. (آموزش تعالی‌بخش یک فناوری پیشرفته‌ی نرم است، که کشور ما در حال حاضر از آن بی‌بهره است).
در میان مجموعه فناوریهای نرم، فناوریهای فرهنگی از جایگاه و اهمیت ویژهای برخوردارند. آنها قلب فناوریهای نرم را تشکیل میدهند. (شکل ۲را ببینید). به همین خاطر، میتوان موج چهارم را عصر فرهنگ و فناوریهای فرهنگی نامید.[۲]
شکل ۲٫ فناوریهای فرهنگی قلب فناوریهای نرم را تشگیل میدهند
بذر موج چهارم در حقیقت از سال ۱۹۸۰م در فرانسه کاشته شده است؛ و آن زمانی بود که دولت فرانسه به اهمیت اقتصادی _ اجتماعی «صنایع» فرهنگی پی برد، و به دنبال آن یونسکو نیز بر اهمیت اقتصادی _ اجتماعی این صنایع در دنیای آینده صحه نهاد.[۳]
ظهور عصر فرهنگ و صنایع فرهنگی در جهان پیشرفته و به مثابه‌ی موج چهارم تافلری به این معناست که فرهنگ برای کشورها و اقتصادهای امروز و آینده دیگر «مرکز هزینه» نیست، بلکه «منبع اصلی» تولید ثروت و مزیت رقابتی به شمار می‌آید. و فرهنگ از طریق فرهنگی است که به انواع ثروت اقتصادی و اجتماعی[۴] تبدیل میشود.
از سوی دیگر میدانیم که صنایع فرهنگی قلب صنایع خلاق را تشکیل میدهد. (شکل ۳).
شکل ۳٫ رابطه صنایع خلاق و صنایع فرهنگی
البته در مورد رابطه‌ی صنایع فرهنگی و صنایع خلاق اجماع جهانی وجود ندارد. بعضیها صنایع فرهنگی را با صنایع خلاق یکی میدانند و بعضیها صنایع خلاق را بیشتر از صنایع فرهنگی تعریف میکنند. با این همه، رابطه‌ی تنگاتنگ صنایع فرهنگی و صنایع خلاق به ما این اجازه را میدهد که موج چهارم را عصر خلاقیت و صنایع خلاق نیز بنامیم و بدانیم.
علاوه بر پیشبینی آصف از موج چهارم، به تازگی پیشبینی دیگری از سوی دکتر سهیل عنایت‌الله، آینده‌پژوه شهیر پاکستانی، نیز انجام شده، ولی موج چهارم را عصر معنویت پیشبینی میکند.
اگر شما موج چهارم را عصر خلاقیت و صنایع خلاق بدانید، منظورتان این است که ثروت و قدرت در این عصر از طریق صنایع خلاق (یا فرقی نمیکند که بگوییم صنایع فرهنگی) ایجاد میشود. حال اگر موج چهارم عصر معنویت باشد، قدرت و ثروت در این عصر از چه راهی خلق میشود؟ واضح است: از طریق معنویت و کسب‌وکارهای معنوی. اما کسب‌وکارهای معنوی کدامند؟ کسب‌وکارهای معنوی به کسب‌وکارهایی گفته میشود که محصولات/ خدمات معنوی تولید و عرضه میکنند، اینگونه محصولات/ خدمات تنها توسط صنایع فرهنگی (و یا اگر موسّع سخن بگوییم توسط صنایع خلاق) تولید میشوند، این است که پیشبینی عنایت‌الله تفاوتی با پیشبینی آصف از موج چهارم ندارد.
حال پرسش این است که شهرهای خلاق _ یا همان «شهرهای فرهنگی» _ از کجا پدید آمدهاند؟
مسئله این است که وقتی موج جدیدی _ از نوع موجهای تافلری _ شکل میگیرد، مُهر خود را بر تمامی ساختارهای جامعه میکوبد. بهطور مشخص، در موج چهارم ما با مفاهیم زیر سروکار داریم:
- جامعه‌ی خلاق (ملت خلاق)
- اقتصاد خلاق (= فرهنگی)
- شهرهای خلاق(= فرهنگی)
- سازمانهای خلاق
- خانواده‌های خلاق
- کارکنان خلاق
همانطور که مثلا موج دوم (عصر صنعتی) به ظهور شهرهای صنعتی انجامید، موج چهارم به پدیداری شهرهای فرهنگی و خلاق انجامیده.
شهرهای خلاق بنا بر تعریف به شهرهایی گفته میشود که محور توسعه‌ی اقتصادی _ اجتماعی آنها صنایع خلاق است. این شهرها در واقع مرکز شکلگیری «خوشه‌های خلاق» هستند که همان خوشه‌های صنایع خلاق است.
جالب و منطقی این است که اکنون چشمانداز عموم کشورهای پیشرفته و اقتصادهای نوظهور به ملتهای خلاق یا ملتهای فرهنگی بدل شوند. بر همین اساس طبیعی است که ملتها برای دستیابی به کامیابی و موفقیت در موج چهارم باید به ملتی خلاق (یا فرهنگی) تبدیل شود.
- اقتصاد خلاق چیست و از کجا آمده؟
اقتصاد خلاق نسخه‌ی اقتصادی جوامع در موج چهارم (عصر خلاقیت) است. اقتصادی که شالوده و پیشران توسعه‌ی آن را «صنایع خلاق» تشکیل میدهند.
نکته‌ی مهم این است که کشور ما میتواند از لحاظ اقتصادی در موج چهارم به برترین اقتصاد در منطقه‌ی آسیای جنوب غربی تبدیل شود. این هدف بزرگ به شرطی تحقق می‌یابد که ایران به قطب صنایع خلاق جهان اسلام تبدیل شود. درست همانطور که بریتانیا می‌خواهد به قطب صنایع خلاق اروپا بدل شود. این چشمانداز بریتانیا در زمان نخست وزیری خانم تاچر در انگلستان تصویب شد. تاچر به دنبال احیای هژمونی قرن نوزدهمی بریتانیا به اصطلاح کبیر در هزاره‌ی سوم بود. اقتصاددانان بریتانیایی پس از بررسی‌های جامعی که در دهه‌ی نود میلادی در راستای دستیابی به ابن هدف تاچر انجام دادند، به این نتیجه رسیدند که انگلستان باید به قطب صنایع خلاق قاره‌ی اروپا تبدیل شود. صنایع خلاق _ به ویژه صنایع فرهنگی _ صنایع هژمونی سازند!
کشور ما برای تبدیل شدن به قطب صنایع خلاق جهان اسلام، دستکم نیازمند ۱۵شهر خلاق در چهار گوشه‌ی خویش است: شماری در شمال، شماری در جنوب، شماری در غرب، شماری در شرق و شماری در میانه‌ی کشور. پارهای از این شهرها هماکنون بصورت تقریباً باالفعل وجود دارند؛ تهران، مشهد مقدس، قم، شهر ری، و شیراز. شهرهای یزد و تبریز را هم به دلایل میراث گرانسنگی که در آنها وجود دارد، میتوان شهرهای خلاق دانست. در مورد مابقی شهرهای خلاق کشور باید به صورتی متوازن از لحاظ جغرافیایی تصمیم گرفت، تا توسعه محدود به شهرها و مناطقی خاص نشود.
- اشتغال خلاق چیست؟
اشتغال خلاق به نسخه‌ی مطلوب اشتغال در موج چهارم اشاره دارد. این نوع اشتغال، که منجر به شکلگیری«طبقه‌ی خلاق» در جوامع میشود از دو راه ممکن میگردد:
- توسعه‌ی صنایع خلاق، که منبع اصلی مشاغل خلاق به شمار می‌آیند.
- گسترش مشاغل خلاق در صنایع غیرخلاق، مانند مشاغل پژوهشی در واحدهای R&D صنایع.
با توجه به بحران اشتغال در کشور، که بویژه دامن دانش‌‌آموختگان رشته‌های هنر و علوم انسانی را گرفته، توسعه‌ی اشتغال خلاق از اهمیت راهبردی برخوردار است.
زیرا: اولاً: عمده‌ی مشاغلی که در صنایع خلاق شکل میگیرند، نیازمند توانمندیها و تخصصهای مرتبط در حوزه‌های هنر و علوم انسانی هستند.
ثانیاً: ظرفیت اشتغالزایی صنایع خلاق، مطابق پژوهشهای انجام شده در سنگاپور، و انگلستان، دو تا سه برابر صنایع سخت است[۵] (صنایع سخت همان صنایع کارخانجاتی هستند که از فناوریهای سخت بهره میگیرند).
- اقتصاد خلاق: مناسبترین گزینه برای شکلگیری اقتصاد مقاومتی
صنایع خلاق تنها صنایعی هستند که نه به لحاظ ورودیها (تجهیزات و مواد اولیه) و نه به لحاظ خروجی‌ها (محصولات/ خدمات) تحریم نمی‌پذیرند. این ویژگی اقتصاد خلاق را به مناسبترین گزینه برای برپایی و توسعه‌ی اقتصاد مقاومتی تبدیل میکند.
گذشته از این، کشور ما به دلایلی که شرح آنها از عهدهی این مجال بیرون است، نیازمند نرخ بالای رشد اقتصادی در حد ۷% و حتی بیشتر است تا بتواند به رویاهای بزرگ خود جامه‌ی عمل بپوشاند. این رشد اقتصادی تنها از طریق تبدیل صنایع خلاق به پیشران و مبنای توسعه‌ی اقتصادی کشور امکانپذیر است. مطابق پژوهشهای انجام شده در سنگاپور و انگلستان، نرخ رشد اقتصادی صنایع خلاق سه تا چهار برابر صنایع سخت است[۶].
باتوجه به گستره‌ی مزیتهای گوناگون و برتر صنایع خلاق، به جرأت میتوان آنها را «صنایع جامع» نامید. و از آنجا که محصولات/ خدمات صنایع خلاق کاملاً جنبه‌ی ارزشی دارد، و ارزش‌های هر ملت را بازتاب میدهد، صنایع خلاق باید از اهمیتی حیاتی برای کشور و انقلاب اسلامی برخوردار باشد. پیام انقلاب اسلامی تنها از راه فرآورده‌های خلاق (= فرهنگی) قابل اشاعه در سطح جهان است؛ آن هم به گونهای که کاملاً صلح‌آمیز و فارغ از هر نوع تنش یا درگیریهایی نظامی یا غیرنظامی.
- فلسفه‌ی برپایی یکمین همایش ملی اقتصاد خلاق، شهرهای خلاق، و اشتغال خلاق
این همایش، که مزیت اصلیاش در«جامعیت» آن است، سه محور اصلی اقتصاد خلاق، شهرهای خلاق و اشتغال خلاق را با تاکید ویژه بر گسترش شهرهای خلاق پوشش میدهد. از این همایش سه خروجی کلیدی انتظار میرود:
۱٫ تعیین اقتصاد خلاق به عنوان الگوی یک اقتصاد مقاومتی پیشرفته و پویا
۲٫ بررسی کلی ظرفیتها و پتانسیلهای شهرهای موجود در کشور برای تبدیل شدن یه شهرهای خلاق، تا در نهایت بتوان دستکم ۱۵ شهر خلاق مورد نیاز کشور را شناسایی نمود.
۳٫ پذیرش اشتغال خلاق به عنوان استراتژی کلی توسعه‌ی اشتغال.
خروجیهایی که یکی از دیگری مهمتر است.
آصف، ضمن تشکر از همکاری و همراهی معاونت محترم علمی ریاست جهوری و نیز مجمع تشخیص مصلحت نظام، دست دیگر دستگاه‌ها و نهادها را برای برپایی باشکوه این همایش می‌فشارد.
نکته‌ی پایانی آنکه همایشی خاص میتواند و باید در راستای کنگره‌ی بین‌المللی آینده‌پژوهی و شهرهای آینده دیده شود، که برگزاری آن در دستور کار کمیسیون چشمانداز و نخبگان مجمع تشخیص مصلحت نظام قرار دارد.
[۱]. برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص فناوریهای نرم، کارکردها و انواع آنها
ر،ک: زوئینگ جین،”تحولات جهانی فناوری: پیش به سوی فناوریهای نرم”، برگردان: رضا حسنوی، شهریار اسلامی
[۲]. به خاطر داشته باشیم که موج چهارم در پی موج سوم که (عصر دانش) است، فرا می‌رسد.
[۳]. صنایع فرهنگی به صورت جمع در مقابل (صنعت فرهنگی) قرار میگیرد که آدرنو و همکاران در مکتب فرانکفورت علیه آن موضع منفی داشتند. برای کسب اطلاعات بیشتر ر،ک: فیلیپ اسمیت، “نظریه‌ی فرهنگی”، برگردان: محسن ثلاثی
[۴] . هر شغل یک ثروت اجتماعی است و اکنون صنایع فرهنگی نه تنها به منبع کلیدی خلق ثروت اقتصادی بلکه به منبع اصلی خلق ثروت اجتماعی (یعنی اشتغال) نیز در کشورهای پییشرفته و اقتصادی نوپدید تبدیل شده است.
[۵]. برای کسب کسب اطلاعات بیشتر ر.ک:
- (صنایع خلاق؛ صنایع آینده)، برگردان: رضا کیارزم، سیمین موحد، مرضیه کیقبادی و …، تهران: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۹۳٫
نه[۶]. همان